مقدمه تشویق و تنبیه یکی از مسائل مهم در فضای تعلیم و تربیت است. این روش از دیرباز در فضای تعلیم و تربیت مورد استفاده قرار میگرفت. با گذر زمان و پیشرفت جوامع شکل تشویق و تنبیه تغییر زیادی داشته، اما همواره یکی از مسائل مهم در زمینه تعلیم و تربیت بوده و به صورت […]
مقدمه
تشویق و تنبیه یکی از مسائل مهم در فضای تعلیم و تربیت است. این روش از دیرباز در فضای تعلیم و تربیت مورد استفاده قرار میگرفت. با گذر زمان و پیشرفت جوامع شکل تشویق و تنبیه تغییر زیادی داشته، اما همواره یکی از مسائل مهم در زمینه تعلیم و تربیت بوده و به صورت فراوان توسط معلمان مورد استفاده قرار میگیرد. قطعا هر صاحب تفکری که ادعای تفکر در مورد مسائل تعلیم و تربیت داشته باشد، به ناچار باید موضع خود را نسبت به مقوله تشویق و تنبیه مشخص نماید. در این مقاله سعی داریم به صورت اختصاصی به موضوع “تنبیه” پرداخته و جایگاه آن را در تعلیم و تربیت دینی مشخص نماییم.
نکتهای که لازم است در ابتدا مورد توجه قرار گیرد این است که هرچند در طول تاریخ افراط های فراوانی در زمینه تنبیه دانش آموزان توسط معلمان و والدین رخ داده است، و هنوز این افراطها قابل مشاهده میباشد، ولی نباید تفریط در این زمینه از نظر دور بماند. برخی والدین و مربیان به طور کلی، تنبیه را یک مقوله غیرانسانی دانسته و به هیچ عنوان از آن استفاده نمی کنند. این روش در خانوادههایی که فرزندسالاری حاکم است مشاهده میشود. فرزندان این خانواده ها هرچند تحت تاثیر آثار منفی افراط در تنبیه نبوده و دارای اعتماد به نفس بسیار بالایی میباشند، ولی از طرف دیگر مشاهده میشود که این فرزندان از ادب پایینی برخوردار بوده و حریمهای لازم را حفظ نمینمایند. و همین عدم حفظ حریمها در دینداری آنها در بزرگسالی تاثیرگذار خواهد بود.
بنابراین میتوان گفت مقوله تنبیه دارای افراط و تفریطی میباشد که هردو برای تربیت فرزندان آسیبزا میباشد. بنابراین لازم است بر اساس ادبیات دینی به تعریف صحیحی از تنبیه و حدود آن دست پیدا کنیم، تا از افراط و تفریط در این زمینه مصون بمانیم.
تعریف
تنبیه در لغت عربی از ریشه “تنبه” به معنی “آگاهی دادن” میباشد. توجه به همین معنی ساده، میتواند در درک واقعی تنبیه بسیار راهگشا باشد. اگر بدانیم هدف از تنبیه آگاه کردن متربی میباشد، خود به خود از بسیاری از روشهای تنبیه متداول دوری کرده و از روشهای متفاوتی استفاده مینماییم.
متاسفانه مشاهده میشود در بسیاری از موارد، هدف از تنبیه آگاه کردن دانشآموز نمیباشد؛ بلکه هدف اصلی خالی کردن حرص و ناراحتی میباشد. وقتی معلم و یا حتی پدر و مادر از سر ناراحتی بر سر دانشآموز فریاد زده و او را با محرومیتها و … تنبیه میکنند، قطعا هیچ آگاهی در وجود دانشآموز ریشه نمیگیرد. بلکه برعکس، دانشآموز احساس مقابله کرده و با لجبازی که در وجودش شکل میدهد به مقابله میپردازد.
به همین دلیل است که یکی از ویژگیهای بسیار مهم برای یک مربی صبر فراوان او میباشد. مربی که صبر نداشته باشد و با نافرمانی کودک به هم بریزد و بخواهد با دانشآموز برخورد کند، به هیچ عنوان نمیتواند در دانشآموز رشد ایجاد کند؛ همان طور که امام علی (ع) میفرمایند: «لا أدَبَ مَعَ غَضَبٍ» «هیچ ادبی همراه با خشم نخواهد بود» (غرر الحكم، ح 10529 )
بنابراین لازم است مربیان و والدین قبل از آنکه به تربیت دانشآموزان بپردازند، ابتدا به تربیت خود پرداخته و ملکه صبر و بزرگواری را در وجود خود نهادینه کنند. چراکه پیامبر گرامی اسلام میفرمایند: «اَلا اِنَّ خَيرَ الرِّجالِ مَن كانَ بَطى ءَ الغَضَبِ سَريعَ الرِّضا» «بدانيد كه بهترين انسان ها كسانى هستند كه دير به خشم آيند و زود راضى شوند.» (نهج الفصاحه، ح 469)
اگر انسان بتواند جلوی خشم خود را بگیرد و با محبت و از سر دلسوزی، و به قصد بیدار کردن و آگاه ساختن فرد، او را تنبیه نماید؛ شاهد نتایج شگفت انگیزی خواهد بود. همان طور که ما در داستانهایی که از ائمه نقل میشود شاهد این نتایج شگفتانگیز هستیم. داستانهایی که فردی نسبت به ائمه بزرگوار جسارت و بی ادبی کرده، و با رفتار کریمانه ائمه معصومین مواجه شده، و همین موضوع باعث تحول آنها میباشد، در ادبیات دینی ما به طور فراوانی مشاهده میشود.
نکته مهم دیگری که باید به صورت جدی مورد توجه قرار گیرد این است که با تنبیه به شخصیت دانشآموز آسیب وارد ننماییم. وقتی دانشآموز به دلیل اشتباهات و خطاهایی که انجام میدهد به میزان زیادی مورد سرزنش قرار میگیرند، اعتماد به نفسشان دچار مشکل شده، و به شخصیتشان آسیب وارد میشود. یک مربی آگاه سعی میکند بدون سرزنش دانشآموز، و وارد کردن آسیب به شخصیت او، او را رشد داده و با اشتباهش مواجه سازد.
همچنین باید دقت شود با تنبیههایی که انجام میدهیم متربی را شرطی نکنیم. به این صورت که تنها به دلیل انگیزه بیرونی که ما برایش فراهم کردهایم؛ رفتار خود را اصلاح نماید، و هنگامی که نظارتی بر او نبود رفتار اشتباه خود را انجام دهد؛ و به این صورت دانشآموز را دچار دورویی نماییم.
روش های تنبیه صحیح
همان طور که بیان شد، اگر معنی صحیح تنبیه و هدف اصلی آن را بدانیم، به صورت ناخودآگاه از روشهای متفاوتی استفاده مینماییم. به عنوان مثال آیت الله حائری شیرازی در مورد روش تنبیه مادرشان میفرمایند: «خدا رحمت کند مادرم را. یکی از راه های تربیت وی این بود که هرگاه از ما خلافی می دید، دیگر کار به ما نمی داد؛ یعنی ظرف شستن و دوخت و دوز و مانند آنها را از ما سلب می کرد». قطعا با این روش هم “کار کردن” پیش فرزند ارزشمند میشود؛ هم به دلیل اینکه فرزند با محرومیت مواجه نشده، احساس مقابله نکرده و به فکر فرو رفته و کار خود را ارزیابی مینماید.
در خانوادههایی که فضای خانه گرم و پرمحبت است، والدین قادر خواهند بود بدون در نظر گرفتن هیچ محرومیت و تنبیهای برای دانشآموز، تنها با یک سردی در رفتار، و یا بی توجهای به کار فرزند و آزاد گذاشتن او، و حتی دریغ کردن مسئولیت از او، باعث شوند او به خود آمده، و به تفکر در مورد کارش بپردازد.
یکی دیگر از روشهای مهم تغافل میباشد که در مورد خطاهای نه چندان بزرگ مورد استفاده قرار میگیرد. وقتی فرزند خطایی را انجام داده و والدین با بزرگواری از خطای دانشآموز صرفنظر کرده و تنها با یک ابراز ناراحتی مختصر یا تذکر غیرمستقیم از آن موضوع میگذرند، این بزرگواری فضای مناسبی برای دانشآموز فراهم میکند تا به فکر فرو رفته و در کار خود بیاندیشد. در حالی که برعکس، سرزنش زیاد دانشآموز فضای تفکر را از او گرفته و باعث لجاجت او میشود. همان طور که حضرت علی (ع) میفرمایند: «زیادهروی در سرزنش، آتش لجاجت را شعلهور میکند» یا در حدیث دیگری میفرمایند: «از سرزنش کردن مکرر بپرهیز، زیرا این کار فرد را بر گناه جری میکند، و سرزنش را بیارزش میسازد»
نکته مهمی که در این زمینه باید مورد توجه قرار گیرد آن است که نمیتوان با هر دانشآموزی به همین سبک برخورد کرد. ممکن است دانشآموز به گونهای باشد که از این روش برخورد، و از این فضا سوءاستفاده کرده و رفتار خود را ادامه داده، و حتی گسترش دهد. بنابراین لازم است مربی وضعیت دانشآموز خود را شناخته و بر اساس آن روش تنبیه خود را تنظیم نماید.
روش دیگری که به عنوان روش صحیح تنبیه میتوان بیان کرد، استفاده از روش تنبیه جمعی، مخصوصا با حضور خود فرد تنبیه کننده میباشد. مثلا اگر زمان تماشای تلویزون دانشآموز از زمان مجاز تجاوز کرد، کل خانواده در روز بعد از دیدن تلویزون محروم باشند.
همچنین میتوان در بسیاری موارد، از روشهای تنبیهای صرفنظر کرده و تنها سعی کنیم از طریق مثالها و نمونهها، دانشآموز را با عواقب کارش مواجه نماییم.